Kto wynalazł papier? Historia papieru na świecie i w Polsce

10 września 2024

Na czym pisano przed wynalezieniem papieru?

Potrzeba zapisywania istotnych informacji pojawiła się już na długo przed wynalezieniem papieru. Początkowo nośnikiem „pisma” były więc łatwo dostępne elementy natury, np.  ściany jaskiń, na których rysowano obrazki, a także kawałki drewna, muszle, kości i kamienie, na których ryto pierwsze prymitywne znaki.

Z czasem ludzie zaczęli celowo wytwarzać przedmioty służące do robienia zapisków. Tak powstały gliniane, kamienne oraz woskowe tabliczki, które były jednak ciężkie, nieporęczne i trudne w przechowywaniu. Rozwiązanie wszystkich tych problemów pojawiło się wraz z wynalezieniem papirusu – materiału pisarskiego otrzymywanego z pociętej na paski i sklepanej łodygi trzciny.

W niemal tym samym okresie zaczęto produkować inny materiał pisarski – pergamin, który powstawał z rozciągniętych i wygładzonych skór zwierzęcych. Obecnie uważa się, że pergamin i papirus były wynalazkami, które bezpośrednio poprzedziły wynalezienie papieru.

Kto i kiedy wynalazł papier? Początki historii papieru na świecie

Współczesny papier został wynaleziony w Chinach około 105 r. przez Cai Luna – urzędnika na dworze cesarza Ho Ti z dynastii Han. Cesarz powierzył mu zadanie uporządkowania biblioteki, do którego konieczne było znalezienie bardziej poręcznego i tańszego w produkcji materiału pisarskiego, niż dotychczas wykorzystywane deszczułki oraz jedwab.

Odkrycie techniki produkcji papieru można uznać za przypadek. Pierwsze arkusze papieru powstawały jako „produkt uboczny” po myciu jedwabnej waty. Z uwagi na wysoką cenę jedwabiu, Cai Lun postanowił zastąpić go łykiem drzewnym, konopnymi szmatami oraz starymi sieciami rybackimi. Przygotowaną z nich papkę rozprowadzał na zanurzonym w wodzie tkaninowym sicie. Po odsączeniu i wysuszeniu masa zamieniała się w papier, po którym dało się pisać. Taki sposób produkcji papieru nazywano formą pływającą.

W kolejnych latach i wiekach Chińczycy stopniowo udoskonalali technikę wytwarzania papieru.

• Tkaninowe sito zastąpiono sitem żeberkowym wykonanym z bambusowych pręcików lub źdźbeł trawy.
• Uformowany papier zaczęto suszyć na powietrzu, a nie w sicie. Dzięki temu jedno sito mogło być częściej używane, co pozwoliło zwiększyć ilość produkowanych arkuszy.
• Do włóknistej masy dodawano pierwsze „ulepszacze” – wyciągi roślinne, które zwiększały wodoodporność papieru i zapobiegały rozlewaniu się tuszu.
• Powlekano powierzchnię papieru klejem z mąki ryżowej, który poprawiał gładkość i sztywność arkusza.

Przez wiele stuleci technika produkcji papieru była ściśle strzeżona. Cesarz podniósł ją nawet do rangi tajemnicy państwowej, a za jej ujawnienie groziły surowe kary. Przełom w historii papieru nastąpił dopiero w 751 r. po bitwie nad rzeką Tałas, kiedy to Arabowie wzięli do niewoli chińskich papierników. Dzięki temu posiedli wiedzę o sposobie wytwarzania papieru, która szybko rozprzestrzeniła się na wszystkie ówczesne państwa arabskie.

Jak powstawał papier na przestrzeni wieków?

W odróżnieniu od Chińczyków, Arabowie do produkcji papieru wykorzystywali len i skrobię, które znacznie lepiej sprawdzały się w gorącym i suchym klimacie. Równie chętnie sięgali po łatwo dostępny surowiec w postaci konopnych szmat, a z biegiem czasu również po korę figowca.

Arabom zawdzięczamy rozpowszechnienie papieru w Europie. Przyjmuje się, że technika produkcji papieru przewędrowała na nasz kontynent jedwabnym szlakiem, który wiódł z Chin przez Persję i Półwysep Arabski aż do krajów Europy południowej. Nic dziwnego, że to właśnie na południu, w hiszpańskiej Katalonii, założono pierwsze europejskie papiernie. Ich powstanie datuje się na 1144 r. (papiernia w Xativa) i 1193 r. (papiernia w Arbarelles).

Początkowo chrześcijańskie kraje Europy nie pałały zbytnią miłością do papieru. Powodem było prawdopodobnie jego islamskie pochodzenie. Z czasem jednak papier zaczął wypierać powszechnie stosowany, lecz droższy w produkcji pergamin.

W XIII w. zaczęły działać papiernie we Włoszech (Amalfi, Treviso i Farbiano). Powstała w 1268 r. papiernia w Farbiano jest jedną z najsłynniejszych manufaktur papieru, której zawdzięczamy kilka ważnych innowacji:

• poprawę jakości papieru i zwiększenie skali jego produkcji dzięki zastosowaniu maszyny do rozdzielania włókien,
• wykorzystanie zwierzęcej żelatyny do spajania włókien,
• wprowadzenie znaku wodnego, który był gwarancją jakości i pozwalał zidentyfikować papiernię.

Dzięki tym zmianom oraz częstym migracjom papierników, w przeciągu kolejnego wieku papier dotarł na tereny współczesnej Francji, Holandii i Niemiec, a następnie do pozostałych państw Europy.

Kolejna istotna zmiana w procesie produkcji papieru zaszła w Holandii w 1670 r. wraz ze skonstruowaniem maszyny do mielenia surowca zwanej Holendrem. Zastąpiła ona wcześniej stosowane maszyny do ubijania szmat i aż 8-krotnie zwiększyła wydajność mielenia surowca na masę papierniczą. Dzięki niej Holandia stała się europejskim liderem w produkcji papieru, a powstałe w tym kraju arkusze wyróżniały się wyjątkowo wysoką jakością.

Krótka historia papieru w Polsce

Do Polski papier dotarł już w 1491 r. Wtedy właśnie powstała pierwsza polska papiernia zlokalizowana w Prądniku Czerwonym pod Krakowem. Pod koniec XVI w. na naszych ziemiach działało już kilkadziesiąt młynów papierniczych, w których papier wytwarzano z włókien roślinnych i lnianych szmat. Skala papierniczego rzemiosła była na tyle duża, że w 1546 r. król Zygmunt Stary uregulował zasady produkcji papieru w dokumencie prawnym „Postanowienia rzemiosła papierniczego”.

Polski papier nie tylko pokrywał krajowe zapotrzebowanie, ale też stał się towarem eksportowym sprzedawanym na Węgry, do Mołdawii oraz na tereny obecnej Ukrainy, Białorusi i Rosji. Był wyjątkowo solidny i trwały, lecz nadal pozostawał papierem czerpanym, produkowanym na bazie ulepszonej chińskiej technologii z 105 r. Jednak i to miało się niedługo zmienić.

Jak rewolucja przemysłowa zmieniła bieg historii papieru?

Kluczowym momentem dla rozwoju przemysłu papierniczego było wynalezienie maszyny papierniczej datowane na 1798 r., czyli na szczyt rewolucji przemysłowej. Przełomowy wynalazek opracował Francuz Nicolas Louis Robert. Jego maszyna wytwarzała papier w postaci wstęgi, a nie arkuszy, co umożliwiało stopniowe zastępowanie technik produkcji papieru czerpanego w pełni zmechanizowaną, przemysłową produkcją.

W miarę upływu czasu wynalazek Roberta był udoskonalany i rozbudowywany o kolejne podzespoły: urządzenia do oczyszczania masy papierniczej, wlewy podające na sito coraz większe ilości masy, prasy odciskające, części suszące i urządzenia gładzące wstęgę papieru. Na początku XIX w. fabryki papieru nie mogły pracować z pełną mocą z uwagi na braki surowca w postaci szmat lnianych, bawełnianych i konopnych. Priorytetem stało się więc znalezienie alternatywnego surowca, który byłby łatwiej dostępny, a jednocześnie tani. Surowcem tym okazało się być drewno. W 1843 r. opracowano technikę produkcji papieru ze ścieru drzewnego, który kilka lat później został zastąpiony masą celulozową. Od tej pory produkcja papieru stała się masowa.

Mimo tego rewolucyjnego odkrycia producenci papieru nie ustawali w wysiłkach nad udoskonalaniem metod pozyskiwania masy celulozowej oraz samej techniki produkcji papierowej wstęgi. Począwszy od 1853 r. do produkcji papieru zaczęto wykorzystywać tzw. metodę chemiczną, w której kawałki drewna trawione były różnymi chemikaliami, co pozwalało uzyskać niemal idealnie czystą masę celulozową. Równolegle trwały prace nad zwiększaniem wydajności maszyny papierniczej w taki sposób, by mogła ona coraz szybciej wytwarzać coraz szersze wstęgi papieru. Było to możliwe m.in. dzięki rozpowszechnianiu się elektryczności oraz konstruowaniu bardziej wyspecjalizowanych maszyn papierniczych (np. wyłącznie do produkcji tektury lub do papieru toaletowego).

Ostatni ogromny przeskok technologiczny miał miejsce po II wojnie światowej, kiedy do papierni wkroczyła elektronika. Wprowadzone wtedy techniki pomiarowe oraz systemy sterujące i monitorujące pozwoliły produkować papier lepszej jakości w znacznie krótszym czasie i przy coraz mniejszym zaangażowaniu człowieka. Nastąpił też podział zakładów produkcyjnych na celulozownie wytwarzające masę celulozową oraz papiernie zamieniające masę w nowiuteńkie arkusze lub wstęgi papieru. Jeśli oprócz historii papieru interesuje Cię też jego teraźniejszość, przejdź do artykułu: Jak powstaje współczesny papier? Produkcja papieru na okrągło.

Czy papier z makulatury to nowy wynalazek? Historia recyklingu papieru

Wbrew pozorom, recykling papieru nie jest współczesnym „wynalazkiem” – pierwsze wzmianki o ponownym wykorzystaniu papieru pochodzą z XI w. W tamtym okresie potrzeba recyklingu nie była podyktowana względami środowiskowymi, lecz niedoborem surowca do produkcji nowego papieru. W 1031 r. w niektórych japońskich sklepach prowadzono więc skupy makulatury, która następnie była przerabiana na papier z recyklingu.

Podobny kryzys surowcowy nastąpił w XIX w. w Europie. Szybkie zużywanie szmat konopnych, lnianych i bawełnianych, które były wówczas najważniejszymi surowcami do produkcji papieru, skłoniło Europejczyków do sięgnięcia po makulaturę. Ze względu na niewielką skalę produkcji pierwotnego papieru, dostęp do makulatury był jednak utrudniony.

W średniowieczu mieliśmy też do czynienia z praktyką, którą dziś nazwalibyśmy zero waste. Zużyte, niepotrzebne arkusze papieru wykorzystywano bowiem do oprawiania ksiąg, które były wówczas niezwykle cennym dobrem. Choć współcześnie książki nie są już tak kosztowne, to nadal chętnie oprawiamy jej w papier pakowy, gazetowy lub ozdobny, by przedłużyć ich żywot. Więcej sposobów na odpowiedzialne korzystanie z papieru i papierowych produktów znajdziesz w artykule: Jak i dlaczego warto oszczędzać papier?

Od kartki do kartonu – jak powstawały inne wynalazki z papieru?

Można powiedzieć, że wynalezienie papieru przyczyniło się do powstania kolejnych związanych z nim wynalazków. Mowa tu nie tylko o coraz to nowych prasach i wariantach maszyny papierniczej, ale też o niespotykanych dotąd rodzajach i zastosowaniach papieru. Jakich? Poznajmy kilka z nich!

Kiedy i jak wynaleziono tekturę falistą?

Co ciekawe, marszczony papier po raz pierwszy wykorzystano nie w branży opakowaniowej, lecz… modowej! Falowany na ręcznej maszynie do karbowania papier noszono jako kołnierz (tzw. kryzę). Przypomnij sobie osobliwą ozdobę na szyi Wiliama Shakespear’a – to właśnie o niej mowa!

Prawdziwa tektura falista powstała dopiero w 1856 r. W wyniku opracowanego przez Edwarda Charlesa Healey’a i Edwarda Ellisa Allena procesu produkcyjnego wytwarzano pofalowany papier, który wykorzystywano m.in. podczas transportu wysokich kapeluszy, zabezpieczając je przed utratą kształtu. Za przełomową datę uznajemy jednak rok 1874, kiedy to Olivier Long skleił arkusz tektury falistej ze zwykłym, płaskim arkuszem, tworząc tekturę warstwową. W ten sposób powstało pierwsze usztywnione opakowanie, a jednocześnie materiał, z którego w niedługim czasie zaczęto produkować kartonowe pudełka.

Skalę tej produkcji znacznie zwiększyło wynalezienie maszyny, która błyskawicznie wycinała i zaginała arkusze tektury, tworząc z nich łatwe do złożenia pudełka na produkty. I tak buty w kartonowych pudełkach zaczęto sprzedawać w 1900 r., krakersy w 1901 r., a płatki śniadaniowe w 1904 r. Zawrotna kariera kartonowych opakowań trwa aż do dziś – wykorzystujemy je jako opakowania jednostkowe i zbiorcze na mnóstwo produktów! Rozejrzyj się – na pewno masz jakieś kartonowe pudełko w zasięgu wzroku!

Historia papieru toaletowego

Papieru do celów higienicznych stosowano już na długo przed pojawieniem się prawdziwego papieru toaletowego. Świadczy o tym chińska wzmianka z VI w. pochodząca z manuskryptów Yen Chih-Thuia. Pierwszy typowo toaletowy papier powstał dopiero w XIV w. na potrzeby chińskiego dworu cesarskiego.

Rozpoczęcie masowej produkcji papieru toaletowego datowane jest na 1857 r. Co ciekawe, przedsięwzięcie okazało się klapą, a pomysł produkcji tego artykułu porzucono na dobrych kilkadziesiąt lat. Zainteresowanie papierem toaletowym wzrosło dopiero pod koniec XIX w. Był on wówczas traktowany jako dobro luksusowe, na które mogli pozwolić sobie nieliczni. Stan ten utrzymywał się aż do połowy XX w.

W Polsce papier toaletowy spopularyzował się w latach 70. XX w. Nie przyszło nam jednak zbyt długo się nim cieszyć – niewydolność PRL-owskiej gospodarki sprawiła, że szybko stał się towarem deficytowym, a kolejki „za papierem” stały aż do roku 1989, czyli do upadku komunizmu. Na szczęście, obecnie nie ma już śladu po tych dotkliwych brakach – każdego roku w naszym kraju wytwarza się ponad 400 tys. ton papieru toaletowego (w samym 2023 r. było to 450 tys. ton), z czego ponad 80 tys. ton eksportowanych jest do różnych krajów UE i poza UE.

Historia origami – kiedy zaczęto tworzyć sztukę z papieru?

Historia origami – sztuki składania papieru – narodziła się w Chinach. Jej szybki rozwój rozpoczął się jednak dopiero Japonii ok. VII w., kiedy to buddyjscy mnisi przywieźli do kraju pierwsze arkusze chińskiego papieru.

Początkowo origami związane było z tradycyjnym pochówkiem. Zmarłych chowano razem z cennymi przedmiotami, które miały przypominać im o ich ziemskim życiu. Ze względu na liczne grabieże, z czasem oryginalne przedmioty zastąpiono ich odpowiednikami wykonanymi ze złożonego papieru.

Przez ok. 1000 lat techniki składania origami były przekazywane ustnie. Tworzenie papierowych figurek było zarezerwowane niemal wyłącznie dla zamożnych – papier był drogi, dlatego wielu Japończyków nie mogło sobie na niego pozwolić. Zmieniło się to dopiero w XVII w. wraz z rozwojem przemysłu papierniczego. Od tamtej pory orgiami zaczęło funkcjonować jako ozdoba. Pierwsza książka o orgiami, Tsutsumi-no-Ki, powstała w 1764 r., a pierwszy podręcznik, Tajniki składania tysiąca żurawi, wydano w 1797 r. Światową sławę origami zdobyło dopiero w latach 50. XX w. za sprawą Akiry Yoshizawy i Liliana Oppenheimera. Przez całe swoje życie Yoshizawa złożył ok. 50 tys. modeli origami, umieszczając swoje instrukcje w 18 wydanych książkach.

Jeśli chcesz, możesz teraz złożyć własne origami korzystając z naszej instrukcji!

Podsumowanie

Znasz już długą i pełną zwrotów akcji historię papieru. Mamy nadzieję, że dzięki niej lepiej rozumiesz, jak przypadkowy chiński wynalazek zmienił losy świata i stał się bazą do powstania dzisiejszych zeszytów, pudełek, książek, artykułów higienicznych, dekoracji i różnego rodzaju opakowań z papieru. Teraz losy tego samego świata i wyprodukowanego na nim papieru są w naszych rękach – to od nas zależy, czy raz wytworzony i wykorzystany papier otrzyma szansę na ponowne użycie. Zobacz, jak zminimalizować ilość odpadów z papieru i jak postępować z tymi, które już powstały. I pamiętaj: nie kończ historii swojego papieru w pierwszym obiegu! W końcu papier ma 7 żyć!

Źródła:

1. M. Szymczyk, Więcej o historii papieru, https://muzeumpapiernictwa.pl/edukacja/historia-papieru/wiecej-o-historii-papieru/
2. Papier, https://whk.up.krakow.pl/hst_papr.html
3. Cai Lun, https://pl.wikipedia.org/wiki/Cai_Lun
4. Mała historia papieru. Od papirusu po papier XX wieku, historiapapieru.yum.pl
5. Pierwsze opakowanie spożywcze i przemysłowe. Jak ewoluował karton dla konsumentów?, https://mybox24.pl/pierwsze-opakowanie-spozywcze-i-przemyslowe-jak-ewoluowal-karton-dla-konsumentow
6. Historia pudeł tekturowych: Cz. 2 tekturowa, https://mybox24.pl/historia-pudel-tekturowych-cz-2-tekturowa
7. Statystyki handlowe UE, https://trade.ec.europa.eu/access-to-markets/pl/statistics
8. Produkcja wyrobów przemysłowych w 2023, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/przemysl-budownictwo-srodki-trwale/przemysl/produkcja-wyrobow-przemyslowych-w-2023-roku,8,7.html
9. A. Jasicka, Historia origami, http://rozwinskrzydla.info/historia-origami/
10. Origami, https://pl.wikipedia.org/wiki/Origami
11. Krótka historia origami, czyli o czarowaniu za pomocą papieru, https://aqrat.pl/blog/origami/
12. M. Szymczyk, O historii papieru toaletowego, https://muzeumpapiernictwa.pl/zostan-w-domu/o-historii-papieru-toaletowego/
13. Historia papieru toaletowego, https://higieniczny.pl/historia-papieru-toaletowego.html